Difference between revisions of "anarchisme"

Revision as of 16:15, 29 December 2011

Template:Kopiëren en plakken

Anarcho-syndicalistische vlag

Anarchisme (vertaald van het Griekse woord 'Anarchia' (αν = "geen" αρχος = "heerser"). Het is een politiek discours, waarin het streven naar politieke verhoudingen die gebaseerd zijn op 'symmetrie', centraal staat. Hiërarchie is de tegenpool van anarchie. Een hiërarchie kan in politieke verhoudingen diverse verschijningsvormen aannemen, zoals in 'tirannie', 'oligarchie', 'plutocratie' of 'democratie', waarin 'macht' tussen individuen, groepen of grotere sociale gemeenschapsverbanden 'a-symmetrisch' is verdeeld en 'autoriteit' is toebedeeld aan respectievelijk één persoon, een zeer beperkt aantal personen, een geselecteerd gezelschap of een (denkbeeldig) volk.

In de politieke wetenschap staat de verdeling van 'macht' centraal. Anarchisme streeft naar een z'n volledig mogelijk symmetrische machtsverdeling en is daarin uniek binnen het brede scala van politieke ideologieën. Macht kan worden gedefinieerd als het uitoefenen van ongewenste invloed, waarbij de belangen worden geschaad van eenieder die er mee wordt geconfronteerd. Anarchisme staat een gelijke verdeling van macht voor en anarchisten menen dat hierdoor het misbruik van een machtspositie / autoriteit kan worden geminimaliseerd. Anarchisten zijn van mening dat een individu, een samenleving en de wereldgemeenschappen gebaat zouden zijn bij anti-autoritaire machtsverhoudingen. Anarchisme is erop gericht antwoorden te bieden aan de problemen die de ongelijke verdeling van macht voortbrengt. Het is daarmee zowel een idealistische als wel een realistische stroming. Idealistisch, omdat het gelooft een antwoord te kunnen bieden aan bestaande maatschappelijke problemen en realistisch in de zin dat het erkend dat de vele bestaande machtsverhoudingen ongelijk zijn verdeeld.

Het is de verzameling denkwijzen en vormen van politiek gedrag die terug zijn te brengen tot de gedachte dat een individu op geen enkele manier een ondergeschiktheid áán of vàn iets of iemand erkent. In de omgangstaal wordt de term 'anarchisme' vaak abusievelijk verward met 'chaos'; een ongestructureerde wanorde en desorganisatie. Met de term sociaal-anarchisme tracht men die verwarring tegen te gaan.

Als politieke stroming is anarchisme de drang om het autoritaire gezag omver te werpen, die bij de opkomst van politieke regimes de kop op stak. Volgens anarchisten leidt elke vorm van gezag tot onderdrukking en is het beter om een organisatie in de vorm van kleine autonome (zelfbesturende) gemeenschappen te hebben. Deze functioneren op basis van vrije associatie en gelijkheid. Uitdrukkingen hiervan zijn basisdemocratieën en grassrootsdemocratie. Een kenmerkend element van anarchisme, waarmee het zich onderscheidt van andere politieke stromingen, is het propageren en in de directe praktijk brengen van (elementen van) anarchie. Een voorbeeld is de manier van organiseren van actiekampen, acties of bijeenkomsten, bijvoorbeeld bij anti-globalistische protesten, waarbij besluitvorming bij consensus, organisatie in basisgroepen en autonomie van deelnemers een leidraad vormen. Ook persoonlijke bewustwording wordt door veel anarchisten belangrijk gevonden. Een anarchistisch adagium is: "het persoonlijke is politiek".

Diversiteit van anarchisme

Iemand die de regering wil afschaffen zonder die te vervangen door een andere vorm van regering wordt meestal beschouwd als anarchist. Een anarchist ziet doorgaans een contradictie tussen de begrippen "staat" en "samenleving". In uiteenlopende anarchistische voorstellingen dient de samenleving bevrijd te worden uit de houdgreep van de staat. Zij verwerpt het idee van 'legitimiteit' van de staat. De Franse filosoof Rousseau meende dat de relatie tussen staat en individu was geregeld op basis van een (denkbeeldig) 'sociaal contract', waardoor aan de staat 'automatisch' legitimiteit is verleend. Het regime van de staat kan zich in een dergelijke constructie legitimeren door bijvoorbeeld (regelmatig) politieke verkiezingen te houden. Tegenwoordig wordt het niet meer als vanzelfsprekend aangenomen dat er sprake is van een dergelijk 'sociaal contract' zoals Rousseau dat zich had voorgesteld, waardoor er thans steeds vaker wordt gesproken van een 'democratisch tekort'. Regimes die menen zich te kunnen legitimeren op basis van verkiezingen, worden steeds vaker wantrouwend bejegend en als onderdrukkend ervaren. Er is een wijd scala aan uiteenlopende stromingen die onder de noemer "anarchisme" vallen. Zij verschillen onderling ook op grond van hoe de economische relaties het beste gereorganiseerd kunnen worden. Door de tijd heen en op allerlei gebieden in de wereld hebben uiteenlopende anarchistische bewegingen bestaan. Aangezien de meeste politieke ideologieën hun ideeën baseren op denkbeelden uit de recente geschiedenis, worden binnen het anarchisme vaak de Britse schrijver en filosoof Godwin, de Franse filosoof en mutualist Proudhon en de Russische schrijver en filosoof Kropotkin aangeduid als moderne grondleggers.

Daarnaast zijn er meerdere anarchistische stromingen met een bepaald 'tintje':

Geschiedenis

Mutualisme

De Franse filosoof Pierre-Joseph Proudhon wordt beschouwd als de eerste schrijver die zichzelf "anarchist" noemt (1840-1850). Hij stond een samenleving voor gebaseerd op vrijwillige coöperatieven, het zogenoemde mutualisme, wat nog terug te vinden is in de naam van de Belgische Mutualiteiten (ziektekostenverzekering). Peter Kropotkin beredeneerde verder in deze lijn, zie zijn werk over wederzijdse hulp. Het eerste tijdschrift met de term "anarchisme" in de titel was het in 1850 verschenen blad L'Anarchie, Journal de l'Ordre van Anselme Bellegarrigue.

De anti-autoritaire vleugel

In de tweede helft van de negentiende eeuw was anarchisme vooral een verzamelnaam voor anti-autoritaire (ook wel anti-politieke) socialisten. In de Eerste Internationale arbeidersorganisatie (1864-1872) waren de Franse Proudhonisten sterke tegenstanders van Marx. Toen in 1868 de Proudhonisten de greep op de Franse sectie verloren, verscheen gelijk een nieuwe tegenstander van Marx ten tonele: Michail Bakoenin. Het anti-autoritaire standpunt won snel aan populariteit in de Zwitserse, Italiaanse en Spaanse secties van de Internationale. Nadat de Eerste Internationale naar New York was verplaatst en daar ter ziele ging, heeft er nog een tijdje een Anti-autoritaire Internationale bestaan, die ook wel de 'anarchistische internationale' genoemd werd. Socialisme kreeg pas de huidige politieke connotatie nadat de anarchisten uit de Internationale waren geschopt. Anarchisme bleef echter een belangrijke ideologie voor de arbeidersbeweging ongeveer tot en met de Eerste Wereldoorlog. (bron: Susan Milner, The dilemmas of internationalism (New York 1990) p27).

Propaganda van de daad

Anarchisme kreeg voor het eerst massale aandacht aan het einde van de 19e eeuw, toen de politieke leiders van Rusland (tsaar Alexander II, 1881), de Franse Republiek (president Sadi Carnot, 1894), Italië (koning Umberto I, 1900), en de Verenigde Staten (president William McKinley, 1901) door anarchisten werden vermoord, evenals keizerin Sissi van Oostenrijk-Hongarije in 1898. Deze anarchisten hingen het idee van propaganda van de daad aan, dat er vanuit ging dat men door directe actie revolutie kon ontketenen. Deze terroristische methoden maakten de anarchisten zeer gevreesd door de autoriteiten, maar kon niet de goedkeuring van alle anarchisten wegdragen.

Syndicalisme

In 1895 riep Peter Kropotkin anarchisten op lid te worden van vakbonden om daar de discussie over de anarchistische revolutie op te starten en voor zichzelf te bewijzen dat ze geen eigenbelang nastreefden. Na de slechte naam die het terrorisme hen had gegeven was dit voor veel militanten een welkome koers. De invloed die anarchisten op de vakbeweging uitoefenden vind men in verschillende vormen terug.

Het revolutionair syndicalisme dat zich in Frankrijk ontwikkelde als ideologie van de vakcentrale CGT vanaf de 1880's, ziet men soms ook wel als een anarchistische stroming. Syndicalisten en anarchisten zelf verschilden daarover van mening. In elk geval kenmerkten zij zich door verzet tegen de integratie van vakbonden met het politieke (autoritaire) socialisme (al dan niet reformistisch), en geloofden zij net als anarchisten dat directe actie (in hun geval de algemene staking) de revolutie kon brengen. Belangrijke denkers voor de autonome arbeidersbeweging was Georges Sorel.

De Anarchistische Internationale van Amsterdam 1907

Nadat in 1896 op de Tweede Internationale in Londen de anarchisten daar definitief van werden uitgesloten kwamen er nieuwe initiatieven om een Anarchistische Internationale te houden. Niet alle anarchisten vonden dit overigens een goed idee: de Franse anarchist Jean Grave, maar ook de Nederlandse Domela Nieuwenhuis vonden een Internationale een begin van corrumperend centralisme dat de autonomie van de lokale organisaties zou aantasten. Volgens hen moest samenwerking op tijdelijke basis met een vastomlijnd doel. Het Internationale Anarchistische Congres in Amsterdam in 1907 werd evenwel goed bezocht. De belangrijkste tegenstelling was hier tussen de oude Italiaanse anarchist Errico Malatesta en de Pierre Monatte, een revolutionair syndicalist die de oude anarchisten vroeg zich bij de nieuwe beweging aan te sluiten. Malatesta wees het syndicalisme echter van de hand omdat vakbonden uiteindelijk reformistische instituties zijn en de revolutie op basis van morele (ideële) solidariteit moet plaats vinden, niet op basis van 'illusoire' economische solidariteit. Malatesta vond klassenstrijd een marxistische fictie. (Bron: Jan Moulaert, Rood en Zwart. De anarchistische beweging in België (Leuven, 1995) p20+288.)

Historische anarchistische bewegingen

Het anarchisme werd begin vorige eeuw vooral in Zuid Europa en de Latijns-Amerikaanse wereld een massabeweging. Anarchisme als historische massabeweging is volgens Peter Lösche (1975) in te delen in drie (sociologische) typen:

• Agraranarchismus van kleine boeren en landarbeiders, zoals in het Spaanse Andalusië (1890-1936).
• Handwerkersanarchismus van ambachtslieden of arbeiders in ambachtelijke beroepen, zoals in de Zwitserse Jura, maar ook het Nederlandse en Belgische anarchisme is van die aard.
• Syndicalismus van industriële arbeiders die teleurgesteld zijn in het reformisme en centralisme van politiek socialisme, zoals in Frankrijk. (bron Jan Moulaert, p18-20 en Peter Losche (1975).

Volgens Gaetano Manfredonia (2001) zijn er drie 'modellen' van anarchisme die wel tegelijk voorkwamen in een regio:

• insurrectionnel, bijvoorbeeld de propagandisten van de daad of andere dissidenten die eventueel samen kwamen in anarchistische organisaties
• syndicaliste, anarchisten die zich met de vakbeweging bemoeiden
• educationiste-realisateur, die zich richten op de 'vorming van de nieuwe mens' door onderwijs onafhankelijk van kerk en staat, bijvoorbeeld de enthousiastelingen voor Esperanto.

Een voorbeeld van een (agrarisch) anarchistische massabeweging is te vinden in de Mexicaanse Revolutie (1910-1917). Deze was in hoge mate geïnspireerd door anarchistische ideeën (bekende anarchisten waren Ricardo Flores Magón, Antonio Díaz Soto y Gama en Emiliano Zapata). thumb|250px|Spaans jongetje in het uniform van de Iberische Anarchistische Federatie. Augustus 1936 In Spanje telde het anarcho-syndicalistische CNT meer dan een miljoen leden onder de arbeiders en boeren, en kwam het in 1936 tot een ware anarchistische revolutie, d.w.z. de hele maatschappij in grote delen van Spanje (vooral Catalonië) werd op anarchistische wijze georganiseerd. De burgeroorlog die uitbrak toen de fascistische generaal Franco de macht wilde grijpen, brak het élan van deze revolutie. Temeer omdat de socialistische en communistische krachten in de regering van de republiek zich tegen de anarchisten keerden en de revolutie, desnoods met geweld, begonnen terug te draaien. Met de overwinning van Franco werden tienduizenden 'roden' vermoord, tienduizenden vluchtten het land uit. Vele Spaanse anarchisten bleven voort strijden in de verzetsbewegingen tegen het fascisme en het kapitaal in Europa, een handvol ook na de Tweede Wereldoorlog (Sabate, Facerías), anderen waren actief in de eerste Latijns-Amerikaanse guerrillagroepen (bijv. Cienfuegos in Cuba).

Recenter anarchisme

Na onderdrukking overal ter wereld in de jaren dertig, leek het anarchisme als invloedrijke beweging dood te zijn. Maar in de jaren zestig herleefde het toch weer, met onder meer de tegenculturen situationisten en de provo-beweging. Daarna ook de punk- en de kraakbeweging.

Recentelijk kreeg anarchisme aandacht door acties tegen globalisering, zoals de top van de WTO in Seattle in 1999, en van de G8 in Genua in 2001, waarbij anarchisten een belangrijke rol speelden.

Anarchisme in Nederland

De (internationaal) bekendste Nederlandse anarchist is Domela Nieuwenhuis. Het blad De Vrije Socialist dat hij uitgaf propageerde anarchisme. In 1910 publiceerde hij zijn memoires Van Christen tot Anarchist.

In de jaren zestig herleefde anarchistische ideeën, wat onder andere uiting vond in de Provo-beweging.

Het belangrijkste anarchistisch tijdschrift in Nederland is Buiten de Orde, uitgegeven door de Vrije Bond. Het enige andere expliciet anarchistische periodiek is De AS. Sinds 1934 komen Nederlandse anarchisten rond Pinksteren bij elkaar op de Pinksterlanddagen, wat jaarlijks plaatsvindt op de 'Camping tot Vrijheidsbezinning' in Appelscha. Anarchisme vindt tevens een uiting in de kraakbeweging, actiebewegingen als GroenFront!, Weggeefwinkels, en zogeheten vrijplaatsen, zoals Eurodusnie in Leiden en ACU in Utrecht.

Anarchisme in België

In 1904 werd er in Charleroi een congres gehouden waar de Fédération Amicale des Anarchistes de Belgique uit voortvloeide. Georges Thonar speelde een prominente rol. De federatie kende een aantal afdelingen en ging in 1908-09 de Féderation Anarchist de Belgique heten.

Andere Belgische anarchisten van die tijd zijn Lucien Hernault en Emile Chapelier. Het levenswerk van deze laatste was communistische kolonie L'Experience te Stokkel, een gehucht in Sint-Pieters-Woluwe, waarvan de bewoners zichzelf Groupement Communiste Libertaire noemden.

Bekende anarchisten

• Michail Bakoenin
• Alexander Berkman
• Noam Chomsky
• Buenaventura Durruti
• William Godwin
• Emma Goldman
• Peter Kropotkin
• Errico Malatesta
• Erich Mühsam
• Max Nettlau
• Pierre-Joseph Proudhon
• Élisée Reclus
• Max Stirner (Johann Caspar Schmidt)
• Emiliano Zapata
• John Zerzan

Nederlandse anarchisten

• Ferdinand Domela Nieuwenhuis
• Clara Wichmann
• Arthur Lehning
• Anton Constandse
• Roel van Duijn (Provo)
• Hans Ramaer
• Marius de Geus

Externe links

• Buiten de Orde (tijdschrift)
• De Nar (tijschrift)
• Pinksterlanddagen
• Weggeefwinkels
• www.anarchie.be
• (en) Anarchy Archives